Thuế carbon ở Canada: Đối đầu giữa liên bang và tỉnh bang trong năm bầu cử

Phạm Vũ Lửa Hạ

Tuần rồi, báo chí Canada đưa tin về giá xăng dầu sẽ tăng mạnh bắt đầu từ ngày 1/4 – thường kèm với lời nhấn mạnh “Không phải trò đùa Cá Tháng Tư”.

Số là thuế carbon liên bang sẽ có hiệu lực ở bốn tỉnh bang Manitoba, Ontario, Saskatchewan và New Brunswick từ ngày 1/4/2019. Đây là những tỉnh bang “cứng đầu” không chịu theo làm ý liên bang trong chương trình chống biến đổi khí hậu.

Vấn đề thuế carbon đang nóng trong cuộc đối đầu giữa liên bang và tỉnh bang, thậm chí đưa nhau ra tòa, trong các cuộc tranh luận nảy lửa tại nghị viện các cấp, và đương nhiên giữa các đảng trong giai đoạn chuẩn bị tranh cử dân biểu liên bang vào tháng 10 năm nay.

Thuế carbon là gì?

Thuế carbon là khoản phí đánh vào mỗi tấn khí thải từ nhiên liệu hóa thạch, nhằm để giảm lượng khí thải nhà kính. Loại thuế liên bang mới này sẽ ảnh hưởng tới các sản phâm dầu khí như xăng và dầu diesel, khí đốt và nhiệt điện đốt than.

Các doanh nghiệp công nghiệp có lượng khí thải lớn sẽ được áp dụng một hệ thống khác và sẽ bị đánh thuế trên một phần của lượng khí thải, dựa vào hiệu suất của họ so với các doanh nghiệp tương tự trong ngành, theo thông báo của liên bang hôm 23/10/2018. Điều này nhằm để bảo vệ khả năng cạnh tranh công nghiệp trong khi vẫn tạo động cơ khuyến khích cho các doanh nghiệp giảm khí thải.

Tiền thuế thu được có thể được dùng theo nhiều cách khác nhau, như hoàn thuế cho người tiêu dùng, chi cho các biện pháp giảm khí thải, giảm các loại thuế khác hoặc gộp nó vào nguồn thu ngân sách chung.

Theo một ước tính của liên bang, các chương trình định giá carbon của liên bang và tỉnh bang tính chung sẽ giảm được tới 60 triệu tấn khí thải nhà kính vào năm 2030, tương đương với 8.3% lượng khí thải của Canada vào năm 2015. Nhưng ngay cả với mức giảm đó, cộng với việc dần dần loại bỏ nhiệt điện đốt than và áp dụng các biện pháp sử dụng năng lượng hiệu quả khác, Canada vẫn sẽ chưa đạt được chỉ tiêu đã hứa là giảm tổng cộng 79 triệu tấn vào năm 2030, theo Bộ môi trường và biến đổi khí hậu Canada hồi tháng 12/2018. Bộ này nói rằng để làm đúng cam kết trong hiệp ước biến đổi khí hậu Paris 2015 thì cần phải tăng nhanh hơn mức độ sử dụng xe điện và cải thiện các hệ thống vận tải công cộng.

Ai đóng thuế, ở đâu?

Thuế carbon liên bang có hiệu lực vào ngày 1/4/2019, áp dụng tại Ontario, Manitoba, Saskatchewan và New Brunswick. Bốn tỉnh bang này cương quyết đối đầu với liên bang: không chịu đánh thuế carbon của riêng mình, và không áp dụng hệ thống cap-and-trade (phân bổ và mua bán hạn mức khí thải) hoặc các chương trình định giá carbon khác. (New Brunswick đã đưa ra một loại thuế carbon do tỉnh bang quản lý, nhưng chính phủ liên bang cho rằng nó không đáp ứng các chuẩn mực liên bang về biến đổi khí hậu).

Các tỉnh bang khác sẽ áp dụng các chương trình định giá carbon riêng của mình (được liên bang chấp thuận), đánh thuế trực tiếp hoặc cap-and-trade. Ví dụ, thuế carbon của British Columbia là $30/tấn, tương đương với 7 xu/lít xăng. Một số tỉnh bang khác áp dụng cap-and-trade, như Quebec, Nova Scotia và Ontario (cho tới mùa hè năm rồi, dưới thời chính quyền cũ của Đảng Tự do). Chính quyền những nơi đó phải tự quyết định làm gì với tiền thuế thu được.

Thuế bao nhiêu?

Mức thuế liên bang sẽ là $20/tấn cho năm nay, tức khoảng 4.4 xu cho mỗi lít xăng, khoảng 4 xu cho mỗi mét khối khí đốt, và cũng làm tăng chi phí propane, butane và nhiên liệu máy bay. Thuế này sẽ tăng $10 mỗi năm cho tới khi lên tới mức $50/tấn vào tháng 4/2022, tương đương 10 xu/lít xăng.

Túi tiền của một gia đình trung bình  (4 người) ở các tỉnh bang bị đánh thuế liên bang sẽ bị ảnh hưởng như sau:

• Ontario: Theo chính phủ liên bang, một gia đình trung bình sẽ trả $244 về các chi phí trực tiếp và gián tiếp cho carbon, nhưng sẽ được hoàn thuế $307 bằng “khoản khuyến khích hành động khí hậu”, nên lợi ròng $63.
• Saskatchewan: Một gia đình trung bình sẽ tốn $403 về các chi phí thuế carbon và được hoàn thuế $598 (lợi ròng $195).
• Manitoba: Chi phí $232 và hoàn thuế $336 (lợi ròng $104).
• New Brunswick: Chi phí $202 và hoàn thuế $248 (lợi ròng $46).

Mức hoàn thuế ở mỗi tỉnh bang mỗi khác vì mức độ lệ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch khác nhau, nên số thuế thu được bình quân đầu người sẽ khác nhau.

Tuy nhiên, liên bang vẫn chưa có kế hoạch cụ thể về hoàn thuế cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Cap-and-trade là gì?

Trong một chương trình cap-and-trade, nhà nước ấn định hạn mức tối đa lượng khí thải được phép, rồi cấp giấy phép cho các doanh nghiệp với quy định cụ thể về hạn mức của mỗi doanh nghiệp. Giấy phép hạn mức được bán tại các cuộc đấu giá hàng quý và kết quả được công bố để công chúng các doanh nghiệp được quản lý điều tiết đó trả bao nhiêu. Nếu một doanh nghiệp muốn thải nhiều hơn lượng được phép của mình thì phải mua thêm giấy phép từ các doanh nghiệp thải ít hơn. Dần dần nhà nước sẽ hạ hạn mức, giảm số giấy phép được cấp và đẩy giá lên.

Mục đích là để các doanh nghiệp cố gắng thải ít hơn và kiếm tiền bằng cách bán giấy phép dư của mình hoặc giảm lượng khí thải để tránh phải mua thêm giấy phép.

Quebec cho phép doanh nghiệp mua hạn mức từ tiểu bang California, Mỹ, vì việc giảm khí thải ở đó ít tốn kém hơn. Do vậy, chi phí thấp hơn so với hệ thống chỉ cho phép doanh nghiệp mua hạn mức bên trong thị trường Quebec.

Cap-and-trade khác ra sao với thuế carbon?

Với thuế carbon, nhà nước chỉ việc ấn định một mức giá carbon và tất cả những ai mua sản phẩm tạo khí thải đều phải trả thuế đó. Trên lý thuyết, người ta sẽ dần dần giảm mức sử dụng carbon để tránh đóng thuế.

Ngược lại, hệ thống cap-and-trade giúp nhà nước có nhiều cơ chế hơn để áp chi phí vào doanh nghiệp, chứ không chỉ cá nhân. Giải pháp của chính phủ liên bang cho các doanh nghiệp công nghiệp có lượng khí thải lớn giống hình thức cap-and-trade ở chỗ các doanh nghiệp có thể mua hạn mức từ các doanh nghiệp khác.

Một số ưu điểm và nhược điểm lớn của mỗi phương pháp:

Thuế carbon

• Ưu điểm: Tương đối dễ thực hiện và dễ hiểu. Ai cũng trả mức giá như nhau để gây ô nhiễm.
• Nhược điểm: Không định được hạn mức chính xác về khí thải. Nhà nước chỉ ấn định giá và hy vọng hành vi tiêu dùng sẽ làm phần còn lại.

Cap-and-trade

• Ưu điểm: Nhà nước có thể quy định mức giảm chính xác khí thải nhà kính theo ý muốn của mình, và điều chỉnh việc đấu giá giấy phép gây ô nhiễm để đạt các mục tiêu giảm khí thải đó.
• Nhược điểm 1: Cap-and-trade phức tạp hơn nhiều so với thuế carbon và có thể các doanh nghiệp thao túng theo hướng có lợi cho mình. Ví dụ, nếu các doanh nghiệp ngay từ đầu báo cáo quá cao mức gây ô nhiễm của họ, nhà nước có thể ấn định hạn mức quá cao và không thực sự đạt được mục tiêu giảm đáng kể.
• Nhược điểm 2: Việc phân bổ giấy phép cho phép nhà nước chọn người được kẻ thua. Nếu ngành của một doanh nghiệp có nhà vận động hành lang giỏi, ngành đó có thể thuyết phục nhà nước phân bổ nhiều giấy phép miễn phí hơn cho ngành đó, và ít hơn cho các ngành khác, và có thể dẫn tới các kết quả không công bằng.

Vì sao thuế carbon được quan tâm nhiều?

Giới khoa học đa phần nhất trí rằng biến đổi khí hậu là một mối nguy có thật và tai hại cho thế giới. Những nước hiện đang chật vật thời tiết khắc nghiệt và nước biển dâng cao, trong đó có Canada, có thể gặp những thảm họa chết người và tốn kém, đương đầu với dòng người tị nạn vì khí hậu và bất ổn xã hội trong vài thập niên nữa, theo một báo cáo quan trọng của Ủy ban Liên chính phủ của Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu.

Nhưng báo cáo này cũng cho rằng việc giảm mức sử dụng nhiên liệu hóa thạch một cách đáng kể và sớm có thể giảm bớt tác hại. Chính vì vậy, các quốc gia trên thế giới đang cuống cuồng áp dụng các chính sách như đánh thuế carbon và cap-and-trade.

Mục tiêu của chính phủ liên bang Canada là giảm lượng khí thải 30% dưới mức của năm 2005 trước năm 2030. Thủ tướng Justin Trudeau lập luận rằng định giá khí thải carbon là một phần hệ trọng trong cam kết của Canada với nỗ lực quốc tế chống biến đổi khí hậu và các tác động nghiêm trọng của nó. Chính phủ Đảng Tự do cũng đang bước vào năm bầu cử (diễn ra vào tháng 10 năm nay) và muốn thực hiện lời hứa chống biến đổi khí hậu được đưa ra trong kỳ bầu cử năm 2015.

Trong hồ sơ đệ trình tòa án hôm 30/10/2018 để phản hồi đơn kiện của chính quyền Saskatchewan, chính phủ liên bang nói rằng hành động của liên bang là cần thiết để bảo đảm rằng việc một tỉnh bang không hành động về biến đổi khí hậu “không tác hại tới cả quốc gia” và lập luận rằng liên bang đã cho các tỉnh bang có đủ cơ hội tự vạch ra các kế hoạch nhất quán với các nghĩa vụ quốc tế của Canada.

Đảng Bảo thủ, phe đối lập chính thức tại Hạ viện Canada, phản đối thuế carbon và xem đây là vấn đề chính trong chiến dịch tranh cử năm nay. Thủ lĩnh Andrew Scheer đã cảnh báo rằng thuế carbon sẽ lại tăng lên nếu Justin Trudeau tái đắc cử. Ông Scheer cũng ủng hộ việc hai thủ hiến tỉnh bang kiện thuế carbon của liên bang.

Phản ứng của các tỉnh bang

Saskatchewan và Ontario đều đâm đơn kiện về tính hợp hiến của chương trình định giá carbon của liên bang. Tòa Thượng thẩm Saskatchewan đã nghe lập luận của các bên và sắp đưa ra phán quyết. Một tòa án Ontario sẽ xét xử vụ kiện của chính quyền tỉnh bang trong tháng 4/2019.

Ontario

Thủ hiến Doug Ford của Ontario đã chống thuế carbon từ trước khi ông lên cầm quyền hồi tháng 6 năm ngoái. Chính quyền của ông (Đảng Bảo thủ Cấp tiến) hồi tháng 7/2018 đã bãi bỏ chương trình cap-and-trade của chính quyền cũ của Đảng Tự do, và nói rằng Ontario sẽ áp dụng các chính sách nhằm giảm khí thải chứ không đánh thuế hay phí nào cả.

Ngay hôm liên bang công bố chương trình thuế carbon, ông Ford đưa ra một tuyên bố nói rằng chương trình hoàn thuế của thủ tướng Trudeau chỉ là trò mua phiếu tạm thời mà sẽ bị dẹp bỏ sau khi bầu cử xong. Kể từ đó, ông Ford liên tục vận động chống lại chương trình của liên bang, cùng với thủ hiến Scott Moe của Saskatchewan và thủ lĩnh Đảng Bảo thủ liên bang Andrew Scheer.

Gần đây, ông Ford cảnh báo rằng thuế carbon sẽ khiến mất việc làm, và gây suy thoái kinh tế. Trong hai tuần qua, ông Ford viết trên Twitter gần như hàng ngày về thuế carbon, và tổ chức nhiều cuộc họp báo để chỉ trích nó.

Saskatchewan

Chính quyền của thủ hiến Scott Moe đã đưa ra luật của tỉnh bang về biến đổi khí hậu hôm 30/10/2018, đặt nền tảng cho các tiêu chuẩn giảm khí thải công nghiệp. Các doanh nghiệp gây ô nhiễm nhiều phải đăng ký với tỉnh bang và có thể nhận được hạn mức vì đạt các chỉ tiêu. Nhưng giới chỉ trích nói rằng kế hoạch này không buộc tỉnh bang cam kết giảm khí thải nhà kính.

Todd Lewis, chủ tịch Hiệp hội Nhà sản xuất Nông nghiệp Saskatchewan, nói rằng tuy nhiên liệu nông nghiệp được miễn thuế carbon, thuế này áp dụng cho nhiên liệu dùng cho xe tải và tàu hỏa vận chuyển nông sản đi, hạt giống và thiết bị đến các nông trại. Ông nói rằng nhà nông không có cách nào chuyển chi phí cao hơn này cho khách hàng vì họ tham gia vào thị trường thế giới, chứ không như siêu thị hay tiệm giặt ủi có thể chuyển chi phí sang người tiêu dùng.

Manitoba

Ở Manitoba, thủ hiến Brian Pallister (Đảng Bảo thủ Cấp tiến) ban đầu dự định áp dụng thuế carbon thấp hơn, và yêu cầu liên bang công nhận tỉnh bang về việc chi hàng tỷ đô-la để xây dựng cơ sở hạ tầng thủy điện. Ông bỏ ý định này và đứng vào nhóm các tỉnh bang phản đối khi liên bang không chịu chấp nhận thuế thấp hơn.

Tháng 10 năm ngoái, thủ hiến Brian Pallister bãi bỏ thuế carbon của tỉnh bang (đề xuất đánh thuế $25/tấn) và nói rằng chính quyền sẽ tập trung vào các nỗ lực khác để giảm khí thải. Động thái này là phản ứng trước việc một quan chức liên bang nhiều lần nói rằng Manitoba không làm đủ mức để bảo vệ môi trường, sau khi thủ hiến Pallister từ người ủng hộ trở thành người chỉ trích liên bang.

Thủ hiến Pallister nói thuế này được áp dụng trong thời buổi kinh tế bất ổn cho người dân Manitoba. Ông cho rằng mức hoàn thuế của liên bang có thể sẽ không đủ để bù đắp chi phí cao hơn của doanh nghiệp, mà chi phí đó có thể được chuyển sang cho người tiêu dùng.

Thủ hiến Pallister nói tại nghị viện tỉnh bang, “Chúng ta đồng ý với một kế hoạch xanh của chính Manitoba – không có thuế carbon.” Khi liên bang công bố chương trình đánh thuế carbon, ông Pallister nói chính phủ Đảng Tự do đang “dùng chiêu cũ rích là tái phân phối và mua phiếu” và chương trình này “bị thao túng có lợi cho những vùng mà Đảng Tự do hy vọng giành được ghế dân biểu”.

New Brunswick

Chính quyền cũ của Đảng Tự do đã phản đối thuế carbon; cựu bộ trưởng môi trường Andrew Harvey nói thuế này không hợp lý tại tỉnh bang này.

Hiện nay chính quyền của thủ hiến Blaine Higgs (Đảng Bảo thủ Cấp tiến) nói sẽ tiếp tục chống chương trình thuế carbon của liên bang. Chính quyền New Brunswick cho rằng thuế này sẽ trừng phạt dân số nông thôn đông đảo của tỉnh bang này vì họ không có hệ thống vận tải công cộng để thay thế xe riêng.

© Canada Info.